مقدمهکرونا ویروس[1] خانواده بزرگی از ویروس‏ها هستند که می‏توانند باعث عفونت‏های تنفسی شده و برای اولین‏بار در دسامبر سال 2019 و در شهر ووهان چین تشخیص داده شد. طی آن سازمان جهانی بهداشت[2] اعلام کرد که این اپیدمی یک حالت اضطراری بهداشت در سطح جهانی محسوب می‏گردد (امیدیان و اساعیل‏پور اشکفتکی، 1399؛ آندرسون، هستربرگ، کلینکنبرگ و هولینگسورس[3]، 2020). در این زمان افراد به‏دنبال کسب اطلاعات بیشتر برای رفع اضطراب خود هستند که سطح گستردگی ویروس کرونا و میزان مرگ‏و‏میر ناشی از آن می‏تواند باعث مشکلات در پردازش اطلاعات نسبت به این بیماری گردد (رحمانیان، کمالی، مصلی‏نژاد، فروغیان، کلانی، حاتمی، حیدرنژاد و رعیت‏دوست، 1399). شواهد تحقیقاتی تأثیرات منفی استرس ناشی از مبتلا شدن احتمالی به این ویروس را در جمع یت‏های مختلف قابل توجه گزارش نموده (تو، تسانگ، یاپ، چان، وو، چان و یوون[4]، 2020) و نشان داده‏اند که اضطراب کرونا می‏تواند با پیامدهای روانی متعددی از قبیل فوبیای کرونا (ضرغام، 1399)، اضطراب و افسردگی (دوپلاگا و گریسزتار[5]، 2021)، اختلال در خواب (هوانگ و ژائو[6]، 2020)، پایین آمدن کیفیت زندگی (پانایوتو، پانتلی و لئونیدو[7]، 2021)، رفتار وسواسی همراه باشد (ساومیا، سینگ، سامودرا، جاوادکار و سالدانها[8]، 2021).در این راستا نتایج یک مطالعۀ متاآنالیز نشان داد که همزمان با همه‏گیری کرونا شیوع مشکلات اضطرابی و خلقی در جمعیت عادی به‏ترتیب 5/20 و 2/25 درصد بوده است (راسین، مک‏آرتور، کوکه، ایریچ، ژو و مادیگان[9]، 2021). به‏نظر می‏رسد هنگامی‏که تنش ارزیابی شده توسط فرد از حد توانمندی‏هایش فراتر رود، رفتار اجتنابی در او افزایش می‏یابد (چیو، کلارک و لایق[10]، 2021). این در حالی است که افزایش تجربۀ اضطراب و رفتار اجتنابی می‏تواند در بُعد اجتماعی، تحت عنوان اضطراب اجتماعی[11] تلقی گردد (میلمان، لی و نایمیر[12]، 2020). در واقع اضطراب اجتماعی به ترس آشکار و پیوسه از حضور در موقعیت اجتماعی یا عملکردی اشاره دارد و از این باور فرد ناشی می‏شود که او در این موقعیت‏ها به طرز خجالت‏آوری عمل خواهد کرد (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2015 به نقل از باسینی و محتشمی، 1400). در تأیید این ادعا کائو[13] (2021) نیز نشان داد که در دوران کرونا، استرس ادراک شده بالاتر در روابط بین‏فردی با گزارش بیشتری از علائم اضطراب اجتماعی همراه بوده است.مطالعات نشان داده‏اند که اضطراب اجتماعی جنبه‏های گوناگونی از زندگی دانشجویان را تحت تأثیر قرار می‏دهد و آن‏ها را با مشکلات زیادی از قبیل برانگیختگی‏های فیزیولوژیک، پاسخ‏های دستگاه قلبی-عروقی، تفسیر سوگیرانه یا تحریف شده از موقعیت‏های اجتماعی مبهم، افت عملکرد تحصیلی و شغلی و کاهش کیفیت زندگی شخصی مواجه می‏سازد (پارک، سونگ، دمتریو، پیپر، خایکی، گلوزیر و گواستلا[14]، 2021). هرچند در هنگام شیوع بیماری‏های واگیردار وجود حداقل اضطراب می‏تواند مفید قلمداد گردد و نقش پیشگیرانه در رعایت بهداشت فردی داشته باشد (کائو، فانگ، هوا، هان، ژو، دونگ، ژانگ[15]، 2020)، اما شواهد گویای آن است که سطح بالا و نامتعارف اضطراب به‏طور مستقیمی با تضعیف سیستم ایمنی بدن (علی‏پور، قدمی، علیپور و عبداله‏زاده، 1398) و کاهش بهزیستی روانی مرتبط بوده (لی، جاب و ماتیس[16]، 2021) و سبب بروز هیجانات منفی، ناتوانی در مقابلۀ مؤثر با اضطراب، درماندگی، ناامیدی، خودناکارآمدی، احساس بی‏کفایتی و کم ارزشی در فرد ‏شود که نقطۀ آغازین تجربۀ نشانگان افت روحیه محسوب می‏گردند (نقیایی، 1392 به‏نقل از نجار، شیبانی، طباطبایی و فلاحت‏کار، 1400).نشانگان افت روحیه[17] مجموعۀ نشانگانی است که با فقدان معنا و هدف مشخص در زندگی، یأس، بی‏علاقگی به فعالیت‏ها و آشفتگی وجودی مشخص می‏شود و به‏عنوان تشخیص بالقوۀ بالینی برای ارزیابی پریشانی روان‏شناختی افراد مدنظر قرار می‏گیرد (دلیسل، هلر و بلیندرمان[18]، 2020)، و احتمال بروز آن در دوران بحران کرونا بسیار بالا است. در این راستا نتایج پژوهش حاکی از آن است که فرد به دلیل مواجهه با عوامل تهدیدکننده و ناشناخته مانند ویروس کرونا، احساس بی‏معنایی و درماندگی می‏کند و سلامت روانی خود را در معرض آسیب می‏بیند و ممکن است درگیر تجربه روان‏شناختی‏ای شود که محصول آن بروز نشانگان افت روحیه باشد (کاستانزا، دی‏مارکو، بورونی، کوراسانیتی، سانتینون، پرلاتی، چیتس، کدراسچی و آمبروستی[19]، 2020).در راستای درمان و یا بهبود علائم روان‏شناختی در افراد مضطرب علاوه بر درمان دارویی، طرح‏ها و مداخلات متعددی براساس رویکردهای متفاوت مطرح شده است. یکی از این روی‏آوردها، درمان شناختی-رفتاری است. با این وجود به‏رغم پیشرفت‏هایی که در مداخلات درمانی مربوط به اضطراب با درمان شناختی-رفتاری صورت گرفته است، همچنان با شیوع بالا، عود مکرر یا مزمن شدن علائم مواجه هستیم. از جمله الگوهای آموزشی-درمانی که می‏تواند در کنار درمان‏های دارویی به کاهش پیامدهای روانی-اجتماعی بیماری‏های واگیر از قبیل ویروس کرونا کمک‏کننده باشد، درمان فراشناختی است که برخلاف درمان شناختی-رفتاری به‏جای تکیه بر محتوای افکار، به فرایند پردازش اطلاعات می‏پردازد. ولز (1962) معتقد است که توجه سوگیری شده و باورهایی که افراد در مورد تفکراتشان دارند می‏تواند روی احساسات و هیجانات آن‏ها از قبیل اضطراب تأثیرگذار باشد (شاهنده و نوذرزاده آرانی، 1400؛ عباسی، جوشقانی و ابراهیمی‏مقدم، 1398)، و به‏طور ویژه بر روی کاهش نشخوار فکری و اضطراب در پاسخ تأکید نموده و به‏جای حضور ذهن از نوعی تکنیک دیگر به‏نام «ذهن‏آگاهی گسلیده» استفاده می‏کند، که شامل نوعی آگاهی‏یابی خفیف و منفعلانه از افکار منفی و اضطرابی است (تورسلوند، مک‏اوی و آندرسون[20]، 2020).در بررسی اثربخشی درمان فراشناختی پژوهش نشان داده است این شیوۀ درمانی بر طیف وسیعی از پیامدهای روان‏شناختی از قبیل علائم اضطرابی و خلقی بیماران روان‏پزشکی (وینتر، شوایگر و کاهل[21]، 2020؛ ولزاک، برینهولست، اولندیک و اسبجورن[22]، 2019)، عملکرد اجتماعی در بیماران روان‏پریش (مینور، مارگرات، دیویس، میچنس، آبل، رابینس، بوک، ویه و لیساکر[23]، 2021)، علام روان‏شناختی و توان‏بخشی بیماران مزمنی-طبی (ولز، ریور، کاپوبیانکو، هئال، دیویس، هاوگرتی، دوهرتی و فیشر[24]، 2021) و مشکلات همراه با سوءمصرف مواد (لام، فونگ، چان، لوئی و چان[25]، 2021) مؤثر بوده است. با این وجود در زمینۀ تأثیر این شیوۀ مداخلاتی بر وضعیت روان‏شناختی مبتلایان به اضطراب کرونا خلاء پژوهشی وجود دارد. این در حالی است که نگاهی به آمارها بیانگر سیر صعودی این بیماری، تبعات روانی-اجتماعی و مرگ‏ومیر بالای ناشی از بیماری کرونا می‏باشد (تو و همکاران، 2020). با عنایت به این امر یافتن شیوه‏های مداخلاتی که بر پیامدهای روانی، عاطفی و اجتماعی مرتبط با اضطراب کرونا سودمند باشد، می‏تواند کمک ارزنده‏ایی در سنجش بهتر بهداشت روان دانشجویان و در نتیجه پیشگیری از تشدید مشکلات اضطرابی همراه با کرونا و یا درمان آن‏ها باشد و همین اطلاعات می‏تواند در زمینه ارائه خدمات آموزشی، بهداشتی و درمانی برای مسئولان و دست‏اندرکان حوزه سلامت مفید باشد. بنابراین پژوهش حاضر با هدف پاسخ‏دهی به این سئوال طراحی شد که آیا آموزش مهارت‏های فراشناختی بر علائم اضطراب اجتماعی و نشانگان افت روحیه در افراد با سطوح بالای اضطراب کرونا اثربخشی دارد؟.روش‏این پژوهش، نیمه­آزمایشی و طرح آن از نوع پیش‏آزمون-پس‏آزمون با گروه کنترل و پیگیری دو ماهه بود. تمامی دانشجویان دختر مشغول به تحصیل در مقطع لیسانس دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاداسلامی واحد کرمانشاه در سال 1399 جامعه آماری پژوهش را تشکیل دادند. با روش نمونه‏گیری مبتنی بر هدف از میان دانشجویان دختر دارای اضطراب کرونا که واجد ملاک‏های ورود به مطالعه بودند، تعداد 30 نفر انتخاب و با انتساب تصادفی در دو گروه مساوی 15 نفری قرار گرفتند. شیوۀ گمارش افراد در دو گروه به این صورت بود که برای گروه آزمایش اعداد فرد و گروه کنترل اعداد زوج در نظر گرفته شد.با توجه به این‏که در مبانی تحقیق از نوع مداخلاتی برای هر گروه 15 نفر کفایت می‏کند (دلاور، 1399)، در این مطالعه نیز در هر گروه 15 نفر در نظر گرفته شد. ملاک‏های ورود به پژوهش عبارت بودند از: دانشجوی دانشکده علوم انسانی، جنسیت (مؤنث)، رضایت و تمایل به شرکت در پژوهش، تشخیص اضطراب کرونای با شدت بالا در پرسشنامه اضطراب کرونا (نمره 30 و بالاتر) و توانایی شرکت در جلسات ترتیب داده شده به‏صورت آنلاین بود. ناتوانی از شرکت در جلسات به‏صورت منظم، عدم همکاری و یا غیبت بیش از یک جلسه و دریافت خدمات روان‏شناختی طی دو ماه اخیر یا همزمان با اجرای مطالعه حاضر و مصرف داروهای روان‏پزشکی نیز ملاک‏های خروج از پژوهش بودند. به‏منظور رعایت ضوابط اخلاقی پژوهش، اطلاعات کافی در حق انصراف، نحوۀ نشر اطلاعات، حریم خصوصی و رازداری، عدم هر نوع آسیب جسمی یا روانی، اجتناب از تبعیض، هدف و نحوه اجرای پژوهش در اختیار شرکت‏کنندگان قرار داده شد. همچنین، رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش کسب و از کلیۀ مراحل مداخله تا حدی که اهداف پژوهش مخدوش نگردد، آگاه شدند. همچنین، به افراد گروه کنترل نیز اطمینان داده شد که آنان نیز پس از اتمام فرایند پژوهشی این مداخلات را در صورت مؤثر بودن دریافت خواهند نمود. در پایان نیز به آزمودنی‏های هر دو گروه اطمینان داده شد که اطلاعات هویتی و بالینی آنان محرمانه باقی می‏ماند و نیاز به درج نام نیست.ابزارهای پژوهشالف- پرسشنامه اضطراب کرونا (CDAS)[26]: این پرسشنامه به‏وسیله علی‏پور، قدمی، علیپور و عبدالله‏زاده در سال 1398 و پس از شیوع جهانی این ویروس و مشکلات روان‏شناختی که با خود به همراه آورد به‏منظور سنجش اضطراب کرونا تهیه و تدوین شد. این پرسشنامه دارای 18 سئوال با 2 زیرمقیاس شامل علائم روانی (سئوالات شماره 1 تا 9) و علائم جسمانی (سئوالات شماره 10 تا 18) است. نمره‏گذاری سئوالات این پرسشنامه در طیف لیکرت 4 درجه­ای (گزینه هرگز= نمره صفر تا همیشه= نمره 3) انجام می‏شود. دامنه نمرات اکتسابی در این پرسشنامه بین 0 تا 54 می‏باشد، که نمره 0 تا 16 نشان‏دهنده عدم اضطراب یا اضطراب خفیف، نمره 17 تا 29 نشان‏دهنده اضطراب متوسط و نمره 30 تا 54 نشان‏دهنده اضطراب شدید بیماری کرونا است. سازندگان پرسشنامه روایی آن را با روش تحلیل عاملی 86/0 گزارش کرده‏اند. همچنین، پایایی پرسشنامه نیز با ضریب آلفای کرونباخ بررسی و ضرایب برای علائم روانی 88/0، علائم جسمانی 86/0 و کل ابزار 99/0 گزارش شده است (علی­پور و همکاران، 1398). در پژوهش نریمانی و عینی (1400) نیز پایایی این پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 82/0 محاسبه شده است.ب- پرسشنامه نشانگان افت روحیه (DS)[27]: این پرسشنامه به‏وسیله کیسان، وین، لاو، لی، کی و کلارک[28] در سال 2004 به‏منظور سنجش نشانگان افت روحیه تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 24 سئوال با 5 زیرمقیاس شامل فقدان معنا (5 سئوال)، ملالت (5 سئوال)، دلسردی (6 سئوال)، درماندگی (4 سئوال) و شکست (4 سئوال) است. نمره‏گذاری سئوالات این پرسشنامه در طیف لیکرت 5 درجه­ای (گزینه هرگز= نمره صفر تا همیشه= نمره 4) انجام می‏شود. دامنه نمرات اکتسابی در این پرسشنامه بین صفر تا 96 متغیر بوده و نمره بالاتر از 30 به معنی رنج بردن از نشانگان افت روحیه است. سازندگان پرسشنامه ضریب پایای آن را 94/0 گزارش کرده‏اند (کیسان و همکاران، 2004). پایایی پرسشنامه در داخل کشور با روش ضریب آلفای کرونباخ 82/0 و روایی پرسشنامه نیز 86/0 گزارش شده است (ساری‏زاده، حیدرزاده و قهرمان‏زاده، 1398).ج- پرسشنامه اضطراب اجتماعی (CSPIN)[29]: این پرسشنامه به‏وسیله کانر، دیویدسون، چورچیل، شروود، ویسلر و فوا[30] در سال 2000 با هدف سنجش اضطراب اجتماعی تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 17 سئوال با 3 زیرمقیاس شامل ترس (6 سئوال)، اجتناب از تقابل اجتماعی (7 سئوال) و ناراحتی فیزیولوژیکی (4 سئوال) است. نمره‏گذاری سئوالات این پرسشنامه در طیف لیکرت 5 درجه­ای (گزینه اصلاً= نمره 1 تا بسیار زیاد= نمره 5) انجام می‏شود. حداقل نمره در پرسشنامه 17 و حداکثر آن 85 و نقطه برش آن در مجموع 19 می‏باشد. سازندگان پرسشنامه پایایی بازآزمایی آن را 78/0 تا 89/0 و همسانی درونی آن را در گروه‏های بهنجار برای کل پرسشنامه 94/0 گرازش کرده‏اند (کانر و همکاران، 2000). در داخل ایران برای بررسی اعتبار پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شده که ضرایب برای ترس 89/0، اجتناب 91/0 و ناراحتی فیزیولوژیکی 80/0 به‌دست آمده است (موسوی و حقایق، 1398). در مطالعه دیگر داخل کشور پایایی پرسشنامه 84/0 به‏دست آمد (صدری، شهریاری احمدی و تجلی، 1400). روش اجرانمونه‏گیری به این صورت انجام شد که پس از انتشار فراخوانی مبنی بر مشارکت در مطالعه‏ای مداخله‏ای برای اضطراب کرونا در شبکه‏های اجتماعی مرتبط با دانشکده، 124 دانشجوی متقاضی مشارکت به‏وسیله پرسشنامه اضطراب کرونا مورد سنجش و غربال‏گری قرار گرفتند. سپس از این تعداد، 67 نفر در پرسشنامه اضطراب کرونا نمره بالا (نمره 30 و بالاتر) کسب نمودند. از این تعداد نیز، 12 نفر انصراف داده و در نهایت از میان 55 نفر دارای اضطراب کرونای بالا، 30 نفر که واجد ملاک‏های ورود به پژوهش بودند با روش نمونه‏گیری مبتنی بر هدف انتخاب و با انتساب تصادفی در دو گروه مساوی 15 نفری قرار گرفتند.جلسات درمان فراشناختی براساس بسته درمانی ولز (2013) به‏صورت جلسات هفتگیِ آنلاین و هر جلسه به‏مدت یک ساعت، در مرکز مشاورۀ وابسته به دانشکده علوم انسانی و توسط متخصص روان‏شناسی انجام شد. در هر جلسه تمریناتی به‏عنوان تکلیف خارج از جلسه تعیین می‏شد، که از آزمودنی‏های گروه آزمایش درخواست شد این تمرینات را انجام دهند اما آزمودنی‏های گروه کنترل آموزشی را در این زمینه دریافت نکردند. پس از جمع‏آوری داده‏ها، تحلیل داده‌‏ها با شاخص‏های آمار توصیفی، آزمون پیش‏فرض‏های آمار پارامتریک و واریانس با اندازه‏گیری مکرر با SPSS نسخۀ 24 انجام شد. خلاصۀ محتوای برنامه فراشناخت درمانی در جدول 1 ارائه شده است.جدول1. خلاصه محتوای جلسات آموزشی براساس درمان فراشناختی (ولز، 2013)

جلسه	عنوان	محتوای جلسات
اول	آشنایی و ایجاد رابطه	معارفه، معرفی کلی اضطراب و اختلال اضطراب اجتماعی، تفکیک اضطراب اجتماعی نرمال و مشکل‏آفرین و مسئله‏ساز برای افراد، مشخص کردن ضرورت درمان برای افراد.
دوم	آشنایی با اضطراب	بررسی درمان‏های مختلف برای اضطراب اجتماعی، ارائه توضیحاتی در مورد منطق درمان فراشناختی برای اضطراب اجتماعی.
سوم	راهبردهای مقابله	بررسی باورهای مثبت و منفی فراشناختی، راهبردهای کنترل فراشناختی، مزایا و معایب این باورها و راهبردهای کنترل فراشناختی مورد استفاده، مورد تحلیل قرار گرفته و در نهایت راهبردهای کنترل فراشناختی سودمند جایگزین می‏گردد.
چهارم	بررسی تفکر و پیامدهای	آشناسازی اعضاء با سندرم توجهی-شناختی که نوعی سبک تفکر تکرار شونده به‏صورت نگرانی یا نشخوار فکری متمرکز بر تهدید و رفتارهای ناسازگارانه (مانند سرکوب فکر-اجتناب) می‏باشد، پیامدهای آن و همچنین، نقش آن‏ها در تداوم اختلال‏های روانی.
پنجم	تکنیک توجه آگاهی	تکنیک آموزش توجه، منطق تکنیک، ارزیابی اعتبار تکنیک، درجه‏بندی توجه معطوف به خود، رهنمودهای اساسی برای آموزش تکنیک توجه و دریافت بازخورد از بیماران صورت می‏گیرد.
ششم	تکنیک ذهن‏آگاهی گسلیده	شامل کاربرد تکنیک‏های ذهن‏آگاهی گسلیده (فاصله گرفتن از ذهن‏آگاهی) در برخورد با راهبردها و افکار ناکارآمد فراشناختی و همچنین، هدف‏های ذهن‏آگاهی گسلیده، عناصر آن، مدل پردازش اطلاعات ذهن‏آگاهی گسلیده می‏باشد.
هفتم	ارائه تکنیک‏ها (1)	آموزش چهار تا ده تکنیک ذهن‏آگاهی (هدایت فراشناختی، تکلیف تداعی‏آزاد، تکلیف تجسم پلنگ، آزمایش سرکوبی-عدم سرکوبی).
هشتم	ارائه تکنیک‏ها (2)	آموزش سه تکنیک دیگر از ده تکنیک ذهن‏آگاهی گسلیده (استعاره ابرهای گذرا، استعاره کودک متمرکز، استعاره قطار مسافری).
نهم	ارائه تکنیک‏ها (3)	آموزش سه تکنیک باقیمانده به اعضاء (حلقه کلامی، گسستگی: مشاهده کردن خود و تکنیک خیال‏پردازی).
دهم	جمع‏بندی	آماده کردن اعضاء برای پایان آموزش، شناسایی موانع در به‏کارگیری تکنیک‏ها، علت‏یابی و رفع آن، نتیجه‏گیری و انجام پس‏آزمون.

یافته‏هاتحقیق بدون ریزش آزمودنی‏ها و با همان تعداد 30 نفر انجام شد. در گروه آزمایش میانگین سن افراد نمونه 11/28 سال و گروه کنترل 23/28 سال بود. نتایج آزمون مجذور کای دو نشان داد که افراد دو گروه از نظر متغیرهای جمعیت‏شناختی شامل مقطع تحصیلی، محل سکونت، سطح اجتماعی-اقتصادی خانواده و تاریخچه بیماری در خانواده یکسان بوده و تفاوت معناداری با هم نداشتند (05/0p اختلاف معنا‏دار[/td][/tr]با توجه به نتایج جدول 5 آزمون تعقیبی بن‏فرونی نشان داد که بین متغیرهای نشانگان افت روحیه و اضطراب اجتماعی در پیش‏آزمون و پس‏آزمون تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین، بین نمرات میانگین متغیرهای پژوهش در مراحل پیش‏آزمون و پیگیری این تفاوت معنادار بود اما بین میانگین نمرات متغیرهای وابسته پژوهش در پس‏آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود ندارد. در نتیجه می‏توان گفت که نشانگان افت روحیه و اضطراب اجتماعی در مرحله پس‏آزمون به‏طور معناداری بهبود یافته است و این بهبودی در مرحله پیگیری نیز ماندگار مانده است.جدول 5. نتایج آزمون تعقیبی بن فرونی برای مقایسه مراحل دو به دو (پیش آزمون-پس آزمون-پیگیری) متغیرهای پژوهش

		تفاوت میانگین	خطا	سطح معناداری
	پیش آزمون-پس آزمون	*53/12-	146/3	001/0
نشانگان افت روحیه	پیش آزمون-پیگیری	*74/16-	146/3	001/0
	پس آزمون-پیگیری	20/4-	146/3	189/0
اضطراب اجتماعی	پیش آزمون-پس آزمون	*13/6-	251/1	006/0
پیش آزمون-پیگیری	*34/8-	251/1	002/0
پس آزمون-پیگیری	36/5	251/1	213/0
اضطراب کرونا	پیش آزمون-پس آزمون	*69/9-	102/3	002/0
پیش آزمون-پیگیری	*58/7-	102/3	002/0
پس آزمون-پیگیری	53/6	102/3	088/0

* 05/0>p اختلاف معنا‏داربحث و نتیجه‏‎گیریپژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر آموزش مهارت‏های فراشناختی بر علائم اضطراب اجتماعی و نشانگان افت روحیه در افراد با سطوح بالای اضطراب کرونا انجام شد. یافته‏های این پژوهش نشان داد که آموزش مهارت‏های فراشناختی منجر به کاهش علائم اضطراب اجتماعی در آزمودنی‏های گروه مداخله شده است. ویس‏کرمی، خدایی و غضنفری (1398) همسو با یافتۀ حاضر نشان دادند که گروه درمانی فراشناختی در مراحل پس‏آزمون و پیگیری بر تحریف شناختی و نشانگان اضطراب اجتماعی دانشجویان اثربخش بوده است. ولز و همکاران (2021) نیز در پژوهشی همسو با یافتۀ حاضر به این نتیجه دست یافتند که بیماران قلبی شرکت‏کننده در برنامه آموزش مهارت فراشناختی در مقایسه با گروه کنترل در علائم اضطرابی و خلقی تجربه شده بهبود نشان دادند. به‏طور کلی، مرور شواهد پژوهشی نشان داد با وجود این‏که مطالعات فراوانی در زمینۀ تأثیر آموزش مهارت فراشناختی در جمعیت‏های بالینی و عادی وجود دارد اما مطالعه‏ایی که نشان‏دهندۀ عدم سودمندی این شیوۀ مداخلاتی بر سازه‏های روانی و رفتاری باشد، یافت نشد. در تأیید این مدعا وینتر، اسچوینگر و کاهل[32] (2020) نشان دادند که درمان فراشناختی بر کاهش علائم خلقی گروهی از دانشجویان سودمندی داشته است. یافتۀ صفی‏خانی قلی‏زاده، محمودی و ماردپور (1397) نیز همسو با یافتۀ حاضر نشان داد که گروه درمانی فراشناختی به روش ولز بر کاهش علائم جسمانی، شناختی و عاطفی اضطراب اجتماعی گروهی از دانشجویان دارای اضطراب اجتماعی سودمند بوده است.همان‏طور که پیشتر اشاره شد، هدف از درمان فراشناختی افزایش نظارت و کنترل فرد بر پردازش اطلاعات و جریان پویای فکر خویش به‏خصوص در موقعیت‏های اضطراب‏آور است. با توجه به ماهیت اختلال اضطراب اجتماعی که با درگیری شناختی-هیجانی و اجتناب در روابط اجتماعی همراه است (فلاح، رضاپور میرصالح و بهجتی اردکانی، 1400)، برنامه‏ریزی درمانی که ابتدا پردازش هیجانی را متوقف کرده و سپس، به چالش فراشناختی بپردازد، می‏تواند بسیار کمک‏کننده باشد. روش‏های فراشناختی در واقع این اهداف را دنبال می‏کنند (ولز و همکاران، 2021). تلویحات بالینی از یافته‏های این پژوهش نشان می‏دهد درمان فراشناختی با ایجاد زمینه برای قطع سبک‏های ناسازگار تفکر و رفع فراشناخت‏های مثبت مراجعان در مورد توجه متمرکز روی علائم طبیعی برانگیختگی، به آن‏ها این فرصت را می‏دهد که به گونه مؤثر و در عین‏حال متفاوت از شیوه‏های شناختی صرف با باورهای ناکارآمد خود در حوزه اختلال اضطراب اجتماعی روبه‏رو شوند. افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی به دلیل ترس شدیدی که از ارزیابی شدن منفی به وسیله دیگران دارند، در روابط اجتماعی خود کمتر ماهرانه، فعالانه و خودانگیخته رفتار می کنند (توحیدیان، فرح‏بیجاری و دهشیری، 1399)، اغلب قبل از رویارویی با موقعیت هراس‏برانگیز اجتماعی در جریان رویارویی و حتی پس از رویارویی به نشخوار فکری پیرامون عدم موفقیت و چگونه دیده شدن از دید دیگران پرداخته و همین نشخوارهای فکری باعث تداوم اضطراب در آن‏ها می‏گردد (صفی‏خانی قلی‏زاده و همکاران، 1398). می‏توان گفت افراد مضطرب اجتماعی در مؤلفه‏های اضطرابی و شناختی از طریق مشاهده دیگران ضعیف‏تر عمل کرده و لازم است در شناخت و درمان اضطراب اجتمای به این موارد توجه گردد (توحیدیان و همکاران، 1399). ضمن این‏که اجتناب از موقعیت‏های ترسناک در اختلالات اضطرابی منجر به شکست در کشف مواردی می‏شود که خطرناک نیستند. همچنین، شکل‏های ظریف رفتارهای حفاظتی در بیماران مبتلا به اضطراب اجتماعی از قبیل اجتناب از خودافشاسازی در برابر طرف مقابل به‏طور منفی باعث سوگیری واکنش دیگران شده و همین امر منجر به تسلسل‏های منفی واکنش اجتماعی می‏شود (تورسلوند و همکاران، 2020).دیگر یافتۀ پژوهش نشان داد نشانگان افت روحیه در آزمودنی‏های گروه مداخله با دریافت درمان فراشناختی بهبود یافته است. تاکنون پیشینۀ پژوهشی که مستقیماً تأثیر این درمان بر نشانگان افت روحیه در دانشجویان مبتلا به اضطراب کرونا را بررسی نماید، یافت نشده است. لذا به مطالعات مشابهی با این پژوهش اشاره می‏گردد. پژوهش نجار، شیبانی، طباطبایی و فلاحت‏کار (1400) در مورد تأثیر شناخت‏درمانی مثبت‏نگر بر کاهش نشانگان افت روحیه در زنان مبتلا به کووید-19، شریفیان قاضی‏جهانی، اکبرپور و اسمخانی‏ اکبری‏نژاد (1399) در مورد تأثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر نشانگان افت روحیه در زنان مبتلا به بیماری ایدز، فرمانی شهرضا، بهمنی، قائدنیای جهرمی، اسماعیلی و خانجانی (1395) در مورد تأثیر درمان شناختی هستی‏‎نگر بر نشانگان افت روحیه زنان مبتلا به ویروس نقص سیستم ایمنی انسان، ساندین، جینگدال، اوسنس، هانیسدال، برگ، لورسن، راو، لگرولد، بلونک، نورداهل، شیلدز، ولز و هجمدال[33] (2021) در مورد تأثیر فراشناخت درمانی بر علائم افسردگی و اضطراب بیماران و باتماز، آلتینوز و سانکورت[34] (2021) در مورد تأثیر آموزش فراشناختی بر سندرم شناختی و افت خلق در مبتلایان به اختلال دوقطبی همسو می‏باشد.درمان مهارت فراشناختی افراد را نسبت به خواسته‏های خویش آگاه و متعهد می‏سازد و به‏عبارتی فرد خود را متعهد می‏سازد که همواره سطح خواسته‏های زندگی‏اش را مورد بازبینی قرار دهد و همین امر زمینه‏ساز امیدواری و افزایش روحیه می‏گردد. این رویکرد، میزان تنش‏ها و استرس‏های ناشی از زندگی تحت شرایط مبهم (اضطراب کرونا) را از طریق آشناسازی و آموزش سبک‏های تفکر و راهبردهای مقابله‏ای فعال، کاهش داده و به نوبۀ خود، روحیه و امیدواری را در آن‏ها افزایش می‏دهد، زیرا آشنایی با سبک‏های تفکر و نحوۀ ارتباط میان تفکر و عواطف و استفاده مناسب از راهبردهای مقابله‏ای می‏تواند مسئولیت‏پذیری در قبال مشکلات و مسائل زندگی را افزایش دهد. لذا هر چه فشارهای روانی کمتر شود، روحیه نیز بیشتر خواهد شد (شریفیان قاضی‏جهانی و همکاران، 1399). در تبیینی دیگر می‏توان گفت، افت روحیه به‏عنوان یکی از مؤلفه‏های ناامیدی، درماندگی و مشکلات خلقی زمانی در افراد درگیر با پدیدۀ کرونا ویروس ایجاد می‏شود که آن‏ها حفظ سلامتی و زندگی خود را غیرقابل کنترل تلقی می‏کنند و به این نتیجه می‏رسند که دیگر از دست کسی کاری ساخته نیست، به‏خصوص خودِ فرد هیچ کاری برای خود نمی‏تواند انجام دهد و خود را در رسیدن به اهداف و آرزوهایش ناتوان می‏بیند. در این راستا، رویکرد فراشناختی چارچوبی مفهومی فراهم می‏سازد که طی آن افراد نسبت به اهداف زندگی دست به ارزیابی مجدد می‏زنند، بازسازی شناختی افکار تحریف شده منجر به بالا رفتن امیدواری و میزان سازگاری و در نهایت روحیه بهتر می‏گردد (نجار و همکاران، 1400؛ باتماز و همکاران، 2021).برآیندهای ناشی از پژوهش حاضر نشان داد که درمان مهارت فراشناختی بر کاهش اضطراب کرونا در افراد شرکت‏کننده در پژوهش نیز سودمندی داشته است. همسو با یافتۀ حاضر مبنی بر بهبود وضعیت روانی و کاهش اضطراب در افراد دارای اضطراب ابتلای به کرونا مطالعات پیشین مانند تورسلند، مک‏اوی و آندرسون[35] (2020)، والسزاک، برنهولست، اولندیک و اسبجورن[36] (2019) و نورداهل و ولز[37] (2018) اثرات مثبت درمان فراشناختی را بر ساختار روانی و اضطراب جمعیت‏های مختلف گزارش کرده‏اند. تشویقی، پروانه و زهرا (1400) نیز تأثیر مثبت مداخلات روان‏شناختی بر آسیب ناشی از کووید-19 را گزارش کرده‏اند. در خصوص اثربخشی درمان فراشناختی، می‏توان چنین تبیین کرد با توجه به این‏که درمان فراشناختی روی میزان درگیر شدن در نگرانی، پایش تهدید و رفتارهای مقابله‏ای ناسازگارانه یعنی مؤلفه‏های سندرم شناختی-توجهی که در مبتلایان به اضطراب قابل توجه می‏باشد، تأثیر می‏گذارد، منطقی است که فرض کرد با اجرای این درمان روی مبتلایان به مشکلات اضطرابی و اضطراب کرونا، علاوه بر کاهش فعالیت این سندرم، بتوان استفاده از راهبردهای سازگارانه و ناسازگارانه را در این گروه از مبتلایان به اضطراب معکوس کرد. برخی از انواع راهبردهای مقابله‏ای که نیاز به تخصیص توجه دارند مانند بیشتر اشکال فعالانه هیجان‏مدار در افرادی‏که مستعد توجه بیش از حد معطوف به خود هستند (به‏عنوان یکی از مفروضات اصلی در مشکلات اضطرابی) آسیب ایجاد می‏کنند. افراد با استفاده از راهکارهای درمانی این روش، می‏آموزند در مقابل افکار، باورها، هیجان‏های منفی و کنترل آن‏ها چگونه عمل نمایند تا دچار دور باطل نشوند. از سویی دیگر، فنونی که در این درمان مورد استفاده قرار می‏گیرند (برای مثال، تکنیک آموزش توجه، ذهن‏آگاهی گسلیده، به تأخیر انداختن نگرانی و خنثی کردن باورهای مثبت-منفی) علائم اضطراب کرونا به‏خصوص علائم روانی اضطراب کرونا را مورد هدف قرار می‏دهند، که این یافته با مبانی نظری درمان فراشناختی ولز هماهنگ است. این درمان علائم اضطرابی و نشخوار فکری فرد با اضطراب کرونا را مورد توجه قرار می‏دهد و با تکنیک‏های مختلف، به‏جای درگیری با افکار، فرد به مشاهده و مدیریت افکار می‏پردازد (تورسلوند و همکاران، 2020؛ مینور و همکاران، 2021).همچنین، می‏توان تبیین نمود که وقتی اضطراب کرونا ایجاد می‏شود، سامانۀ شناختی را با خود همسو می‏کند و افکار و قضاوت‏های مطابق با اضطراب برانگیخته می‏شوند. هر فرد ارزیابی‏ها و قضاوت‏هایی را درباره کنترل‏پذیری، میزان خطر، مفید بودن، مدت ادامه و توان مقابله خود با اضطراب دارد. وقتی این ارزیابی‏ها منفی باشند و قضاوت فرد درباره کنترل‏پذیری یا توان مقابله خود، کم برآورد شود، به ایجاد اضطراب کرونا و نگرانی افزون بر این اضطراب منجر خواهد شد. لذا درمان فراشناختی با تغییر در سبک شناختی زمینه‏ای (مانند نگرانی و توجه معطوف به خود) و باورهای فراشناختی که مطابق مدل فراشناختی در ایجاد و حفظ اضطراب کرونا نقش دارند، همراه است (عباسی و همکاران، 1398؛ ولزاک و همکاران، 2019). از دیگرسو، می‏توان بیان نمود که یکی از دلایل تأثیر درمان‏های برگرفته از رویکرد شناختی-رفتاری به‏خصوص درمان فراشناختی بر کاهش علائم جسمی اضطراب کرونا کمک به کاستن نگرانی است. نگرانی از سوی افراد مضطرب به‏عنوان روشی برای ایجاد محرک درونی و افزایش برانگیختگی استفاده می‏گردد تا در نتیجه آن احساس خستگی و کسلی را کاهش دهد. از این روست که در اغلب موارد احساس نگرانی از سوی کسانی‏که احساس ترس، خستگی و کسلی مزمن دارند، گزارش می‏شود، بنابراین، می‏توان اظهار داشت که با کاهش نگرانی، کاهش علائم جسمانی نیز دور از انتظار نباشد. از طرفی این روش درمانی باعث می‏گردد تا افراد با علائم بدنی خود آشنا شوند و با استفاده از روش آرام‏سازی از میزان علائم بدنی مانند تپش قلب و ... بکاهد. آشنایی با روش‏های مدیریت فکر از جمله چالش با خطای فکر و بررسی شواهد به دانشجویان مضطرب کمک می‏کند تا نگاهی جدید به استرس‏های دوران کرونا داشته و این مسأله بر کنترل نگرانی و اضطراب آن‏ها تأثیر مطلوبی داشته باشد (وینتر و همکاران، 2020؛ ولز و همکاران، 2021).با این وجود ارزیابی نهایی و استفاده از یافته‏های این پژوهش باید به چند عامل توجه داشت، محدود بودن پژوهش به جمعیت دانشجویان دختر یک دانشکده، که پیشنهاد می‏شود در پژوهش‏های آتی برای تعمیم‏پذیری و دست یافتن به درک جامع‏تری از تأثیر این شیوه درمانی، پژوهش بر روی سایر جمعیت‏ها اعم از دانشجو و غیردانشگاهی، انجام گیرد. عدم مرحله پیگیری 3 الی 6 ماهه از دیگر محدودیت‏های پژوهش بود که بهتر است در پژوهش‏های آتی برای سنجش ماندگاری تأثیرات درمانی، مرحله پیگیری (دوره پیگیری طولانی‏تر) نیز صورت گیرد. همچنین، تکیه صرف بر ابزارهای خودگزارشی مربوط به نتایج درمان، محدودیتی برای تفسیر این شیوۀ مداخلاتی محسوب می‏شود. بنابراین پیشنهاد می‏گردد محققان آینده در مطالعات خود به‏منظور دستیابی اطلاعات عمیق‏تر و دقیق‏تر در کنار ابزارهای خودگزارشی از مصاحبه نیز استفاده نمایند. دیگر محدودیت این مطالعه به استفاده از طرح نیمه‏آزمایشی و نمونه‏گیری غیرتصادفی بود. بنابراین به‏منظور دستیابی به نتایج دقیق‏تر در خصوص میزان سودمندی این رویکرد مداخلاتی پیشنهاد می‏گردد تأثیر این برنامه بر متغیرهای پژوهش حاضر در یک طرح آزمایشی و با نمونه‏گیری تصادفی تکرار گردد. همچنین، پیشنهاد می‏شود روان‏شناسان و برنامه‏ریزان حوزه سلامت روان توجه بیشتری به این شیوۀ مداخلاتی داشته باشند و در طرح‏های پژوهشی چندگروهی نتایج این برنامۀ مداخلاتی را با دیگر درمان‏های موج سوم مانند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد مقایسه و یا از رویکردهای ترکیبی در درمان بهره گرفته شود.تقدیر و تشکربدین وسیله از تمامی دانشجویان که در این پژوهش مشارکت نمودند و همچنین، از مسئولین دانشگاه آزاداسلامی واحد کرمانشاه و مدیریت مرکز مشاوره این دانشگاه برای تسهیل در فرایند اجرای مطالعه کمال تشکر و قدردانی به عمل می‏آید.تضاد منافعهیچ‏گونه حمایت مالی از این پژوهش توسط نهاد یا مؤسسه خاصی انجام نشده است و نویسنده مقاله تعارض منافعی را گزارش نمی‏کند.